Nieuws

Onderstaande is een beschrijving van Cabralstraat 1 .

Stedenbouwkundige context

Het schoolgebouw oorspronkelijk ontworpen voor een dubbele school van het Gewoon Lager Onderwijs (GLO) had dan ook twee adressen. De ingang aan de Cabralstraat 1 wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt als hoofdingang terwijl die aan de Marco Polostraat 191 dienst doet als ‘artiesteningang. Het gebouw voor de voormalige Cabral- en de Marco Poloschool ligt in het stadsdeel de Baarsjes. De korte (zij-) kanten liggen aan de straatzijde en zijn de beeldbepalende gevels. De lange gevels, die meestal bij scholen als voor- en achtergevel dienen, liggen aan de binnenterreinen en zijn alleen zichtbaar voor de bewoners. Het pand heeft een oostwest ligging met de oostelijke korte kant aan de Cabralstraat en de westelijke korte gevel aan de Marco Polostraat.

 

Het bevindt zich in de voormalige Sloter-Binnen en Middelveldsche Gecombineerde Polder van de voormalige Gemeente Sloten, ook wel de Sloterpolder Baarsjeszijde genoemd. De Baarsjes, ten westen van de Kostverlorenvaart, vormde in de negentiende eeuw de oostgrens van Amsterdam. De Gemeente Sloten had de architecten S.N. du Croix en H.A. Rübenkamp in 1909 respectievelijk 1916 opdracht gegeven voor dit gebied uitbreidingsplannen te ontwerpen. In hoofdlijnen volgden deze stedenbouwkundige plannen de noordzuid richting van de verkavelingen en de eigendomsverhoudingen van de polder, in tegenstelling tot het naburige Oud West dat ook volgens de oorspronkelijke poldersloten ontworpen was maar een oostwest richting had. Nadat Amsterdam dit gebied ten oosten van de Kostverlorenvaart in 1921 geannexeerd had, werden meerdere deelplannen ontworpen waarbij de voorgaande plannen van Rübenkamp en Du Croix voor een groot deel als basis dienden. Grofweg is het stadsdeel in zeven parten onder te verdelen. De ‘Commissie van Drie’ (de architecten: ir Jan Gratama, G. Versteeg en ir. A.R. Hulshoff) heeft in 1921-1924 een aantal deelplannen ontworpen voor de Bouwgrond Exploitatie Maatschappij ‘De Hoofdweg’, en ‘Bouwexploitatie Maatschappij Amsterdam West’. Dit deel van De Baarsjes werd ‘Plan West’ of ‘Plan Van der Schaar’ genoemd en was een 6000-woningenplan met gesubsidieerde woningen van de particuliere bouwer H. van der Schaar.

 

Op de deelplattegrond, die de ‘Commissie van Drie’ voor de Bouwgrond Exploitatie Maatschappij ‘De Hoofdweg’ in mei 1922 aan de Gemeenteraad ter beoordeling aanbood, is het gebouw voor de Cabral- en de Marco Poloschool ingetekend en werd toen als ‘Merk II’ aangeduid. Het is als het middelste gebouw van drie evenwijdig aan elkaar liggende scholen te herkennen. Drie evenwijdig aan elkaar gelegen scholen is een stedenbouwkundig concept dat de gemeente ook op een binnenterrein in Amsterdam-noord (1915) achter de Havikslaan ten uitvoer bracht en in Plan Zuid op het Smaragdplein (1920) ontworpen maar niet verder uitgevoerd had. Bij de invulling van de stedenbouwkundige deelplannen werden steeds als eerste de schoolgebouwen ontworpen die op de locatie werden toegesneden.

 

School ‘Merk I, aan de Bartolomeus Diazstraat, is in 1995 vervangen door nieuwbouw. Merk II, is een van de vroegst gerealiseerde scholen van stadsdeel De Baarsjes en valt op door de bijzondere stedenbouwkundige ligging in het midden van een ingesnoerd bouwblok dat een vorm heeft van een 8. Daardoor zijn in de beide straatwanden inhammen ontstaan waaraan de korte, beeldbepalende kanten van de school liggen.  Aan de oostkant, de Cabralstraat, functioneert de school als afsluiting van de straat. Twee slanke rechthoekige torens op de school zijn vanaf het Mercatorplein goed zichtbaar en geven over de hele lengte van de Cabralstraat een bijzondere zichtas. De torens die van verre als bakens dienen, fungeren in het stadsdeel, naast de herbouwde toren van het Mercatorplein, als opvallende hoge accenten. Ze zijn van belang zowel voor het stadsdeel als voor de school omdat de torens een monumentale waarde aan het geheel geven en zo bijdragen aan de schoonheid van het stadsdeel.

 

 

 

 

Gebouwtype en bouwgeschiedenis in hoofdlijnen

Het schoolgebouw, voor de vroegere Marco Poloschool aan de oostzijde en voor de Cabralschool aan de westzijde, is in 1924 ontworpen door de Dienst der Publieke Werken.

De corridorschool met lokalen aan een zijde van de gang is opgebouwd uit drie bouwlagen en een plat dak. Zij bevat in totaal veertien lokalen die aan de lange zuidzijde zijn gelegen, per school dus zeven schoollokalen en daarbij een gemeenschappelijke gymnastiekzaal.

Op de plattegrond van de begane grond heeft de school een spiegelbeeldige E-vormige plattegrond met aan de lange noordzijde de drie naar voren stekende bouwdelen. De eerste verdieping heeft een C-vormige plattegrond met brede uitbouwen, terwijl de plattegrond van de tweede verdieping C-vormig is met slanke uitbouwen. De gang die de hoofdas van de school vormt, heeft een oost-west ligging. Aanvankelijk waren de beide scholen van elkaar gescheiden door branddeuren en alleen via de gemeenschappelijke gymruimte was er een doorgang van de ene naar de andere school.

De twee entrees voor de twee scholen bevinden zich dus in de zijgevels. Tegenwoordig wordt het hele gebouw gebruikt door buurtonderneming MidWest.

1. De begane grond. De ingang met vestibule van de, aan de westzijde gelegen school aan de Cabralstraat, heeft in het verlengde de gang met daarachter het trapje naar de verdiept liggende buurtkantine, de voormalige gymzaal. Aan de zuidzijde zijn twee klaslokalen. Aan de noordzijde, tegenover het eerste lokaal en haaks op de ingang, ligt in een uitbouw het trappenhuis met een bordestrap, de achteruitgang en een kantoorruimte. Daarnaast bevinden zich drie toiletten en een kast.
2. De plattegrond van de begane grond van de voormalige aan de oostzijde gelegen school aan de Marco Polostraat is op de middenas van de gymzaal gespiegeld. Aan de zuidzijde zijn twee klaslokalen naast elkaar gelegen samengevoegd middels een schuifwand.
3. De eerste verdieping van de, aan de westzijde gelegen school, had aanvankelijk aan de zuidzijde en boven de gymzaal twee klaslokalen terwijl aan de noordzijde in de uitbouw vier belkamers gecreëerd zijn.
4. De plattegrond van de voormalige school aan de oostzijde is ook hier grotendeels spiegelbeeldig en had aan de zuidzijde drie klaslokalen terwijl de gang oorspronkelijk met een branddeur afgesloten was. Aan de andere zijde van de gang, bevinden zich hier twee toiletten met daarnaast een pantry. Boven de garderobe bevindt zich in de uitbouw naast het trappenhuis, de kamer van het hoofd der school.
5. De tweede bouwlaag had voorheen aan de westzijde in de noordelijke uitbouw alleen het trappenhuis en aan de zuidzijde drie klaslokalen met daartegenover 3 belkamers, een technische ruimte en een kantoorruimte en een trappenhuis.
6. De oostkant had hier twee lokalen met twee toiletten en een kleine pantry daarnaast gelegen.

Uit de archieven blijkt dat in 1939 het rooms-katholieke kerkbestuur van de Heilige Augustinus ook van de hele schoolruimte gebruik heeft gemaakt. Daarna diende het gebouw ook voor één school, de Cabralschool. Tot 2005 deed het gebouw dus dienst als de Basisschool De Wissel. Tot 2009 werd het gebouw gebruikt door scholengemeenschap Iedersland. Sinds 2012 is Stichting MidWest gebruiker van het gebouw. In 2016 kocht de stichting het aan van de gemeente Amsterdam en is sindsdien eigenaar, gebruiker, beheerder en exploitant. Sinds 2016 heeft de stichting geinvesteerd in het behoud van het gebouw maar ook in de verduurzaming van het gebouw. Zo is het metselwerk en het houtwerk in de gevel gerestaureerd. De vensters zijn voorzien van (monumenten) HR glas, het dak is geisoleerd en voorzien van een toplaag met een schoonwatergarantie (Rhepanol) en 74 zonnepanelen. Het gebouw wordt deelverwarmd met een HR ketel met warmteterugwinning en deels verwarmd en gekoeld met een warmtepomp. De tuinen zijn een voorbeeld voor klimaatbestendige stadstuinen met een rijke biodiversiteit, regenwaterberging in vijvers en wadi’s en overweldigende wilde tuin van inheemse planten, struiken en bomen. Deze zorgen voor een weldadig binnen- en buitenklimaat van het gebouw door bomen en gevelplanten die voor schaduw zorgen tijdens de droge en warme zomers.

 

Architectonische verschijningsvorm

Exterieur

De architectuur vertoont kenmerken van de Amsterdamse School. De vormgeving van de school is uniek in Amsterdam. De korte oostzijde van de school in de Cabralstraat, die het meest in het zicht is, is beeldbepalend door twee hoge, rechthoekige torens. De muurvlakken aan de twee kopse kanten van de school, waar de beide ingangen zijn gevestigd, zijn vrijwel blinde muren. De gevels hebben een sculpturale vormgeving die verder benadrukt wordt door de twee kleuren baksteen. De brede plint en deuromlijsting zijn met rode baksteen opgemetseld terwijl de bouwdelen daarboven en daarnaast van gele baksteen voorzien zijn. De beide ingangen worden verder benadrukt door de ladderramen boven de deuren waardoor de ingangspartijen naar boven verlengd worden en eveneens door bolvormige muurdelen aan weerszijden. De zuidzijde van de school heeft een rechte muur, verfraaid met kleine golfvormige, convex en concaaf gevormde muurdammen op de hoeken.

De twee korte oost-en westgevels van dit bijna vrijstaande schoolgebouw lijken heel veel op elkaar maar zijn niet spiegelbeeldig. De contour is rechthoekig met, zoals hierboven bleek, de twee smalle torens en de hoeken die door uitbouwen worden geaccentueerd. In het midden van de gevel is de entree ook door convexe en concave muurdelen verfraaid. Bij de twee torens buigen de muurvlakken als het ware naar binnen.

De westgevel is niet geheel blind maar heeft een klein vierkant raampje met een ruitvormige roedeverdeling. De ingang aan zowel de Aan de Marco Polostraat als de Cabralstraat zijn in 2018 compleet gerestaureerd. Er zijn deuren geplaatst na het exacte voorbeeld van de originele deur destijds nog aanwezig aan de Marco Polo straat.

De zuidgevel is verdeeld in vijf lokaalvenstertraveeën. De venstertraveeën zijn opgebouwd uit drie boven elkaar liggende lokaalvensters. Een venster bestaat uit een negenruitsraam waarbij alleen de bovenste zes ramen elk door roeden onderverdeeld zijn in zesruitsramen.

Ook op de hoeken van het gebouw is de nadruk gelegd doordat het in rode baksteen opgetrokken is en omdat het in de vorm van vooruitstekende ingangspartijen trapsgewijs verloopt. De oostkant heeft één grote uitbouw terwijl de westkant over drie uitbouwen afloopt.

De noordgevel is bijna symmetrisch en zeer gevarieerd ontworpen. Deze gevel bestaat uit zeven ongelijk brede traveeën die afwisselend risaleren en naar achteren wijken.  De gevel wordt hoofdzakelijk gedomineerd door vensters van gangen en toiletten die vanzelfsprekend kleiner van formaat zijn dan de lokaalramen aan de voorzijde. Deze kleine vensters zijn in 2018 gerestaureerd en voorzien van HR monumentenglas.

De middentravee van de gymzaal op de begane grond steekt naar voren. De hoeken van deze uitbouw zijn verbijzonderd door ronde bouwvormen terwijl de zijkanten convex zijn.

Aan weerszijden van de middentravee bevinden zich in een inspringend bouwdeel vijf vierkante toiletramen en daarnaast, in de naar voren springende delen, zijn de achteruitgangen met zijlichten.

Op de eerste verdieping is geen onderscheid te bespeuren tussen de twee scholen en telt over de middelste drie traveeën een vensterstrook van negentien kleine vierkante gang- en toiletramen.

De tweede verdieping heeft aan de oostzijde twaalf van dergelijke ramen en aan de westzijde tien. De aanzet van de noordelijke toren vangt aan op deze bouwlaag.

De uitbouwen van de trappenhuizen, garderobes en kamers van de schoolhoofden, aan weerszijden van het gebouw, zijn het breedst op de begane grond. Daarin bevinden zich de achteruitgangen en daarnaast twee vensters van ongelijke breedte voor de garderobes.

Aan de westzijde, is een fraai glas-in-lood kunstwerk.  Ook de kamers van de schoolhoofden hebben ongelijkbrede vensters met twee maal zesruitsramen. Het trappenhuis op de tweede verdieping heeft geen ramen.

 

Kunst. A. In het trappenhuis aan de westzijde is dus op de eerste verdieping een veelkleurig abstract glas-in-loodraam uit de jaren vijftig van de kunstenaar Adriaan van der Weijden te bewonderen. Dit werk staat bekend op de Buitenbeeldenlijst van het Stedelijk Museum als nummer MA 0817

1. Herman Brood maakte met de spuitbus in de kantine twee grote kunstwerken.

 

Interieur

Het interieur en de indeling van een aantal lokalen zijn in de jaren tachtig iets veranderd. In 2018 is veel van het interieur weer in oude stijl hersteld. Er is ook nog veel bewaard gebleven. De traptreden zijn nog bekleed met comblanchine en de trapleuningen zijn verfraaid met een siersmeedijzeren hek met grote S-vormige lussen. De ramen met de roedenverdelingen en een groot aantal paneeldeuren zijn nog origineel. Enkele garderobenissen zijn dichtgemaakt om als opslagruimte te dienen. De toiletten zijn gemoderniseerd, maar de deuren met bovenlichten zijn nog origineel.  De vloeren zijn in oude staat teruggebracht door de granito vloeren in de gangen te restaureren. De gymzaal in het gebouw heeft een publieke functie gekregen en is een blikvanger van het gebouw geworden. De oude gymattributen zoals de gymvloer, de ringen, klimrek en de touwen zijn gebleven en maken van de buurtkantine een sfeervolle en toegankelijke plek in het gebouw.

 

Speelpleinen

De pleinen aan weerszijdens van het gebouw zijn klimaattuinen geworden. Regen verdwijnt niet in het riool maar wordt door hemelwaterafvoer naar de tuin geleid. Deze waterberging in de poelen, vijvers en wadi maken het een klimaatbestendige biodiverse stadstuin met veel inheemse planten en dieren.

 

Cultuurhistorische context

Dit schoolgebouw is een fraai voorbeeld van een school in de ‘Amsterdamse School’ stijl. De bijzondere sculpturale vormgeving met concave en convexe bouwdelen is karakteristiek voor de Amsterdamse school. Het gebouw moest bijdragen aan de verfraaiing van het stadsbeeld. Het unieke van dit schoolgebouw is, dat de zijgevels als voorgevels dienen. Ze liggen ver achter de rooilijn en zijn ingeklemd tussen de woonblokken. Het geheel doet denken aan theaterpodia. De stedenbouwkundige waarde aan de Cabralstraat met de hoge rechthoekige torens als straatafsluiting, is bijzonder. De twee torens die als bakens werken accentueren het schoolgebouw van verre.

Ook de invloed van het opkomende socialisme was van invloed op het streven om steeds fraaiere scholen te bouwen. De Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP) stelde dat elk kind recht had op ontplooiing, zodat het in de toekomst een kans zou krijgen op een beter leven. De scholen moesten mooi zijn om de artistieke smaak van de arbeiders te verbeteren.

Kunst: De kunst moest schoonheid produceren en bijdragen aan de beschaving van de bevolking. In de jaren dertig werden deze verfraaiingen voorbehouden aan belangrijke schoolgebouwen zoals die van voorgezet onderwijs zoals de HBS aan de Zocherstraat en de P.L. Takstraat. Na de Tweede Wereldoorlog heeft de intrede van monumentale kunst in schoolgebouwen zich ook uitgebreid voor de lagere scholen en toen is dit glasraam geplaatst.

Kunst: Adriaan van der Weijden (1910-?) heeft zijn opleiding monumentale kunsten gevolgd aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten (1932-1940) bij professor Bronner en de beroemde Duitse professor Heinrich Campendonck. Nadat hij de Prix-de-Rome gewonnen had, kreeg hij veel opdrachten. Hij maakte een grote muurschildering in de Sint Louis-school (1956) en ‘Het Leeuwenpoortje’, in het Amsterdamse stadhuis (1960). Verder ontwierp hij betonreliëfs voor de Provincie Utrecht Electriciteits Maatschappij N.V. in Vinkeveen (1960)

 

Bronnen en literatuur

Toorn T. van, De Amsterdamsche School-schoolgebouwen in de westelijke stadsuitbreiding, doctoraal scriptie, Universiteit van Amsterdam 1991

Spoelstra Y.W.M., Schoolvoorbeelden. Inventarisatie van Amsterdamse schoolgebouwen 1850-1965.  bureau Monumenten en Archeologie, 2003-2004

Brants K., H.J. Kockx en E.J. Rothuizen, Scholenbouw, Goes 1924.

Boekholt P. Th.F.M. en E.P. de Booy (1987), Geschiedenis van de School in Nederland, vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige tijd. Assen /Maastricht 1987

Gemeente-archief: Beeldbank: Cabralstraat/ Marco Polostraat en  archief: 24752

 

 

 

Bezoekdatum: 3 november 2003

Datum beschrijving: 19 januari 2005/2021

Auteur: Yteke Spoelstra

Architect: Dienst der Publieke Werken

Ontwerp: 1924

Terug naar nieuwsoverzicht